Bảo vệ di tích Huế trước tình trạng bị xâm hại

Di sản liên tục bị xâm hại

Bia “Thánh Đức Thần Công Bi Ký”, cao gần 2,8 m, nặng 7 tấn, nằm trong bi đình lăng vua Khải Định vừa bị phát hiện xâm hại với hàng trăm dòng chữ và ký hiệu khắc bằng vật nhọn chồng lên chữ Hán trên văn bia ở cả hai mặt.

Tất nhiên đây không phải là lần đầu tiên các công trình thuộc quần thể di tích Cố đô Huế bị du khách trong và ngoài nước xâm hại. Mà tình trạng này đã kéo dài từ hàng chục năm nay với các vụ việc điển hình như: Bia “Khiêm Cung Ký” ở lăng vua Tự Đức bị khắc chữ bằng vật nhọn; chuông, bia đá và tượng mai rùa ở chùa Thiên Mụ bị vẽ bậy; Kỳ đài Kinh thành Huế nhiều lần xuất hiện chữ khắc, ký hiệu nguệch ngoạc; Phu Văn Lâu bị khách du lịch khắc tên lên các cột trụ. Và gần nhất, nghiêm trọng nhất là ngai vàng tại điện Thái Hòa bị một người đàn ông đập gãy hồi tháng 5 vừa qua.

Những vụ xâm hại di tích liên tục, lặp lại, cho thấy quần thể di sản văn hóa thế giới của Huế đang chịu áp lực vượt quá khả năng bảo vệ hiện hữu.

Với vị thế là quần thể Di tích Cố đô Huế được UNESCO ghi danh Di sản Văn hóa Thế giới từ năm 1993, việc bảo vệ di sản không chỉ là nhiệm vụ của địa phương, mà còn là yêu cầu bắt buộc trong việc thực thi Công ước Di sản Thế giới 1972 mà Việt Nam là thành viên.

Bảo vệ di sản dựa trên 3 trụ cột

Theo Hướng dẫn thực thi Công ước Di sản Thế giới, UNESCO - bản cập nhật mới nhất năm 2023, việc bảo vệ di sản phải dựa trên 3 trụ cột cốt lõi: Bảo đảm tính toàn vẹn, giữ gìn tính xác thực và thiết lập cơ chế quản lý hiệu quả.

Dựa trên khuyến nghị của UNESCO trong tài liệu “Quản lý di sản văn hóa” - dành cho các di sản văn hóa đang chịu sức ép từ du lịch và xâm hại vật lý, Huế có thể triển khai một số giải pháp.

Đầu tiên là thiết lập hệ thống giám sát thông minh 24/7 bằng công nghệ số. UNESCO khuyến nghị các di sản “ứng dụng công nghệ tiên tiến để tăng cường năng lực giám sát và thay thế các phương pháp thủ công lỗi thời”. Huế có thể lắp camera AI nhận diện hành vi bất thường tại nhà bia, khu thờ tự, ngai vàng… Tích hợp hệ thống cảnh báo tự động khi phát hiện tiếp xúc không phù hợp.

Tiếp đến, có thể tăng cường hàng rào bảo vệ theo hướng “bảo tồn mềm”. Trong bộ hướng dẫn của UNESCO, nguyên tắc “bảo vệ tối đa, can thiệp tối thiểu” được nhấn mạnh nhằm tránh làm biến dạng trải nghiệm di sản.

Theo hướng dẫn này, Huế có thể sử dụng rào chắn bằng kính cường lực như mô hình đã lắp tại điện Thái Hòa. Thiết kế vách chắn thấp, phù hợp cảnh quan truyền thống. Áp dụng “vùng đệm an toàn” (buffer zone) để tránh tiếp xúc trực tiếp. Mục tiêu là bảo vệ di sản mà không làm mất đi tính thẩm mỹ và cảm xúc của du khách.

Cuối cùng, không thể thiếu là cần tăng mức xử phạt và áp dụng mô hình “phục hồi bắt buộc”. Một di sản văn hóa của nhân loại, không thể chỉ được bảo vệ bằng mức phạt 1 - 3 triệu đồng cho hành vi xâm hại như luật hiện hành.

UNESCO khuyến nghị các quốc gia có di sản thế giới “ban hành chế tài đủ mạnh để bảo đảm tính răn đe”. Theo đó, Huế cũng cần kiến nghị điều chỉnh mức phạt hành vi xâm hại di tích tương xứng với thiệt hại văn hóa. Công khai các trường hợp vi phạm để nâng cao ý thức xã hội. Áp dụng biện pháp “lao động phục hồi di tích” - mô hình nhiều nước châu Âu đang áp dụng.

Trong bối cảnh mới, khi lượng khách tăng mạnh và hành vi xâm hại ngày càng nhiều và phức tạp, thực tế lại đòi hỏi một mô hình quản lý di sản hiện đại, chuyên nghiệp, là nền tảng để xây dựng cơ chế bảo tồn bền vững trong nhiều thập kỷ tới.